आला पावसाळा..., चला करूया वृक्षारोपण!

केरळमध्ये नुकतंच मान्सूनचं आगमन झालं आहे, आणि जागतिक पर्यावरणदिनाला (५ जून) थोडासाच अवधी उरलेला आहे; ही अचूक वेळ साधून श्री. योगेश बंग यांनी मला इमेल पाठवून "वृक्षारोपण" या विषयावर माहिती देणारी ब्लॉगपोस्ट लिहिण्याची विनंती केली. ब्लॉगपोस्ट लिहिण्यासाठी हा विषय सुचविल्याबद्दल मी सर्वप्रथम त्यांचे आभार मानते.

वाढत्या शहरीकरणासाठी होणार्‍या बांधकामामुळे दिवसेंदिवस कमी होणारी झाडांची संख्या, औद्योगिक प्रगतीमुळे उभारले गेलेले कारखाने, वाहने, आणि फ्रीज, एसी सारख्या उपकरणांमुळे होणार्‍या प्रदूषणामुळे हवेतले कार्बन डायऑक्साईड, नायट्रस ऑक्साईड, क्लोरोफ्लुरोकार्बन, मिथेन इत्यादी उष्णाताशोषक वायूंचे वाढणारे प्रमाण आणि या वायूंमुळे पृथ्वीभोवती असणार्‍या ओझोनच्या संरक्षक कवचाला धोका निर्माण होऊन, विरळ झालेल्या ओझोनच्या थरामुळे सूर्याच्या घातक अतिनील किरणांचा पृथ्वीवरील वातावरणात होणारा अनिर्बंध प्रवेश या सर्व गोष्टींचा परिणाम होऊन जागतिक तापमान वाढतच चालले आहे. त्यामुळे पर्यावरणाचा आणि ऋतुचक्राचा समतोल बिघडला आहे. तसेच वाढत्या तापमानामुळे जगभरातील हिमाच्छादित प्रदेशातील बर्फ जास्त प्रमाणात वितळू लागला आहे. हा बर्फ असाच वितळत राहिला तर समुद्राची पातळी वाढून प्रलय निर्माण होण्याचा धोका आहे. यासाठी मोकळ्या जमिनीवर अधिकाधिक झाडे लावून त्यांचे संवर्धन केले, तर ही झाडे कार्बन डायऑक्साईड वायू शोषून घेतील आणि जागतिक तापमानवाढ रोखण्यास मोठीच मदत होईल. म्हणून वृक्षारोपण / बीजारोपण आणि वृक्षसंवर्धनासारखे प्रकल्प हाती घेऊन आपण पर्यावरणाचा समतोल राखण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे.

आपण आपल्या परिसरातल्या मोकळ्या जागांवर वृक्षारोपण / बीजारोपण करू शकतो, किंवा एखाद्या उजाड डोंगरावर किंवा माळरानावर पावसाळ्याच्या दिवसांत वृक्षारोपण / बीजारोपण करण्याचा प्रकल्प हाती घेऊ शकतो, किंवा पावसाळी पर्यटनाला गेल्यावर तिथल्या डोंगर, माळरानावर वृक्षारोपण / बीजारोपण करू शकतो.

वृक्षारोपणासाठी / बीजारोपणासाठी बिया व रोपांची उपलब्धता

१. फळांच्या / झाडांच्या बिया - काही वृक्षांच्या बियांची पाकिटे रोपवाटिकांमध्ये विक्रीसाठी उपलब्ध असतात. त्याशिवाय आपणही झाडांच्या बिया गोळा करून बीजारोपणासाठी वापरू शकतो. त्यासाठी आंब्याच्या कोयी, आणि चिकू, जांभूळ, फणस इत्यादी झाडांच्या बिया स्वच्छ धुवून घ्याव्या. शक्य असेल तर एखाद्या सौम्य बुरशीनाशकाचे पाण्यातील द्रावण तयार करून त्यात त्या बिया बुडवून घ्याव्या आणि मग नंतर सावलीतच त्या बिया वाळवून ठेवाव्या. या वाळलेल्या बिया येणार्‍या पावसाळ्यात बीजारोपण करण्यासाठी वापराव्या. याच पध्दतीने इतर झाडांच्याही बिया गोळा करून, बुरशीनाशकात बुडवून, वाळवून बीजारोपणासाठी वापरता येतील. (टीप - ज्या बियांना गर चिकटलेला आहे त्या धुवून घेणे आवश्यक आहे, पण बुरशीनाशक उपलब्ध नसेल, तर गर नसलेल्या कोरड्या बिया नुसत्याच सावलीत वाळवल्या तरी चालेल. तसेच बुरशीनाशकाच्या पाकीटावर जे प्रमाण दिलेले असेल त्या प्रमाणानुसारच बुरशीनाशकाचे पाण्यातील द्रावण तयार करावे. बुरशीनाशकाचे द्रावण वापरून झाल्यानंतर हात साबणाने स्वच्छ धुणे आवश्यक आहे.) मात्र बीजारोपण केल्यानंतर सगळ्याच बिया अंकुरतील याची खात्री नसते. तसेच अंकुरलेली सर्वच रोपे जगतील याची खात्री नसते. 

२. रोपवाटिकेतील रोपे - रोपवाटिकांमधून वृक्षारोपणासाठी विविध वृक्षांची रोपे उपलब्ध होऊ शकतात. लहान वयाच्या रोपांपेक्षा थोडी मोठ्या वयाची - सहा ते आठ वर्षे वयाची झाडे पुनर्रोपणासाठी वापरल्यास ती जगण्याची शक्यता १००% असते. 

३. वनविभागातर्फे किंवा स्वयंसेवी संस्थांकडून उपलब्ध होणारी झाडे - वनविभागाच्या क्षेत्रात असणार्‍या मोकळ्या जागेत झाडे लावण्यासाठी वनविभागाकडून रोपे उपलब्ध होऊ शकतात. तसेच काही स्वयंसेवी संस्थाही वृक्षारोपण करण्यासाठी रोपे पुरवितात.   

४. इमारतींवर उगवलेली झाडे - बर्‍याचदा जुने वाडे, किंवा इमारतींच्या दुर्लक्षित भागावर वड, पिंपळ, औदुंबर इत्यादी झाडे उगवलेली दिसतात. ही झाडे लहान असतांनाच, पावसाळ्याच्या सुरूवातीला काढून घ्यावी आणि मोकळ्या जागेवर पुनर्रोपणासाठी वापरावी.

५. वडाच्या फांद्या आणि नारळ - काहीजण वटपौर्णिमेसाठी बाजारातून वडाच्या फांद्या विकत आणतात. पूजा झाल्यानंतर ह्या वडाच्या फांद्या कुंडीत लावाव्यात. पारंब्या - मुळे फुटण्याच्या गुणधर्मामुळे वडाची बारीक फांदीही कुंडीत सहज रूजते. अशी रूजलेली वडाची फांदी पुढच्या पावसाळ्यात वृक्षारोपणासाठी वापरावी. तसेच काही जण देवापुढे कलशात पाणी घालून त्यात नारळ उभा करून ठेवतात. कलशातले पाणी रोज बदलले जाते. दीड - दोन महिन्यांत तो नारळ अंकुरतो आणि त्याच्या डोळ्यांतून कोंब फुटून मूळ आणि पाने बाहेर पडतात. पावसाळ्यात असा अंकुरलेला नारळ समुद्रकिनार्‍यालगतच्या मोकळ्या जमिनीवर लावता येईल.

वृक्षारोपण / बीजारोपणासाठी लागणारे साहित्य

१. बिया किंवा रोपे.

२. माती खणण्यासाठी छोटी कुदळ आणि माती उचलण्यासाठी फावडे किंवा हॅंड रेक आणि शॉव्हेल. रोपाची प्लॅस्टीकची पिशवी कापण्यासाठी कात्री.

३. कंपोस्ट खत सौम्य प्रमाणात - ऐच्छिक.

४. दोन झाडांमध्ये दहा ते बारा फूटांचे अंतर ठेवण्यासाठी मेजरमेंट टेप किंवा दोरी - या दोरीवर दर दहा ते बारा फूट एकसमान अंतरावर खूणेची गाठ मारलेली असावी.

५. पाणी घालण्यासाठी झारी किंवा छोटी बादली.

शॉव्हेल आणि हॅंड रेक

वृक्षारोपण / बीजारोपणासाठी कोणती झाडे निवडावीत?

आंबा, आवळा, बांबूचे विविध प्रकार (कळक, बांबू ग्रास, मानवेल, फ्लॉवरींग बांबू इत्यादी), चिंच, साग, निलगिरी, जट्रोपा, वड, पिंपळ, औदुंबर / उंबर, कडुनिंब, मोह, जांभूळ, करंज, हरडा, बेहडा, आपटा, अर्जुन, पळस, पांगारा, सावर, बहावा, फणस, बेल, कदंब, चिकू, डाळिंब, पेरू, बकुळ, तामण, सीताअशोक, पिचकारी, करमळ, सोनचाफा, बदाम, बिट्टी, शंकासूर, शिसम, सीताफळ, रामफळ,  कवठ, शेवगा, विलायती चिंच, विलायती फणस, आकाशनीम, भेंडी, काशिद, रिठा, तिरूळ, चाफा, नारळ, बॉटल पाम, समुद्रफूल / समुद्रफळ इत्यादी झाडांमधली जी झाडे वृक्षारोपणासाठी निवडलेल्या जागेच्या भौगोलिक परिस्थितीत चांगली वाढतील तीच झाडे वृक्षारोपणासाठी / बीजारोपणासाठी निवडावीत.

हल्ली परकीय वंशाची झाडे लावण्याकडे लोकांचा कल वाढला आहे. पण झटपट वाढणारी परकीय वंशाची झाडे लावल्यास त्या झाडांचा स्थानिक पक्षांना व कीटकांना काहीही उपयोग होत नाही. अशा झाडांवर पक्षी घरटे बांधत नाहीत. त्यामुळे निरूपयोगी पण निव्वळ आकर्षक दिसणारी गुलमोहर, सोनमोहर, पर्जन्यवृक्ष, सुबाभूळ, उंदीरमाठ, गुलाबी कॅशिया, सिल्व्हर ओक ही झाडे वृक्षारोपणासाठी वापरू नयेत. किंवा ही झाडे वृक्षारोपणासाठी वापरली तरी त्यांची संख्या देशी झाडांच्या एकूण संख्येच्या ५% पेक्षा  जास्त नसावी. ९५ देशी झाडांमागे ५ परकीय वंशाची झाडे इतकेच प्रमाण ठेवल्यास ते स्थानिक जीवसृष्टीला हानिकारक ठरणार नाही.

महामार्गालगतच्या मोकळ्या जागेवर वृक्षारोपण / बीजारोपण करण्यासाठी काय काळजी घ्यावी?

महामार्गालगतच्या मोकळ्या जागेवर झाडे लावायची असल्यास महामार्गाला अगदी खेटून झाडे लावू नयेत. झाड रस्त्याला अगदी खेटून असेल, तर वळणावर चालकाला समोरच्या वाहनांचा नीट अंदाज येत नाही. कधीकधी गाड्या झाडावर धडकून अपघात होतात. तसेच मोठ्या वृक्षांची मुळे खोलवर शिरत असल्याने त्यामुळे बांधून काढलेल्या महामार्गाला हानी पोहोचण्याची शक्यता असते. म्हणून महामार्गाच्या बाजूला असलेल्या मोकळ्या जागेत झाडे लावतांना ती महामार्गापासून २५ ते ३० फूट दूर अंतरावर लावावीत.

वृक्षारोपण / बीजारोपण कसे करावे?

१. लावलेली झाडे नंतर योग्य प्रकारे वाढून मोठी व्हावीत म्हणून झाडांमध्ये योग्य अंतर असणे आवश्यक आहे. त्यासाठी सर्वप्रथम मेजरमेंट टेपच्या किंवा एकसमान अंतरावर गाठी मारलेल्या दोरीच्या सहाय्याने जिथे झाडे लावायची आहेत अशा जागेवर  दर दहा ते बारा फूट अंतरावर खुणा (छोटे खड्डे) करून घ्या.

२. बिया रोवण्यासाठी सहा ते नऊ इंच खोल खड्डा खणावा. छोटी रोपे लावण्यासाठी एक फूट खोल खड्डा खणावा. तर मोठ्या वयाच्या (६ ते ८ वर्षाच्या) झाडांचे पुनर्रोपण करण्याकरता तीन फूट खोल खड्डा खणावा.

३. वृक्षारोपण / बीजारोपण करतांना शेणखत किंवा रासायनिक खते वापरू नयेत. या रोपांना नंतर पुरेसे पाणी मिळाले नाही, तर शेणखताच्या उष्णतेने किंवा रासायनिक खतांमधून मुक्त होणार्‍या रसायनांमुळे ही रोपे करपण्याची / जळण्याची शक्यता असते. त्यामुळे खत वापरायचेच असेल, तर सौम्य कंपोस्ट खत वापरावे. बियांसाठी खणलेल्या मातीमध्ये एक मूठभर कंपोस्ट मिसळावे, छोट्या रोपांसाठी मातीत दोन मुठी भरून कंपोस्ट मिसळावे, तर मोठ्या वयाच्या झाडांसाठी मातीत अर्धा ते पाऊण किलो कंपोस्ट मिसळावे. खत उपलब्ध नसेल, तर वापरले नाही तरी चालेल.

४. वृक्षारोपण / बीजारोपण सकाळी लवकर करावे किंवा संध्याकाळी करावे,  भर दुपारच्या उन्हात करू नये. खणलेल्या खड्ड्यात बी किंवा रोप लावावे आणि मग खणून बाहेर काढलेली माती अलगद त्या खड्ड्यात घालून रोप स्थिर उभे राहील अशा प्रकारे तो खड्डा मातीने भरून घ्यावा. (रोप प्लॅस्टीकच्या पिशवीतून काढून लावले असेल, तर अशा सर्व कापलेल्या प्लॅस्टीकच्या पिशव्या काळजीपूर्वक गोळा करून नंतर एखाद्या कचराकुंडीत टाकाव्यात.)   

५. माती घातल्यानंतर झाडाला झारीने किंवा बादलीच्या सहाय्याने हळूवारपणे पण पुरेसे पाणी घालावे.

वृक्षारोपण / बीजारोपण केल्यानंतर झाडांची काळजी कशी घ्यावी?

१. वृक्षारोपण / बीजारोपण केल्यानंतर झाडांची काळजी घेणे आवश्यक आहे. प्राण्यांनी ही रोपे खाऊ नये म्हणून शक्य असल्यास / निधी उपलब्ध असल्यास,  वृक्षारोपण / बीजारोपण केलेल्या जागेभोवती तीनचार बांबूंच्या सहाय्याने संरक्षक कुंपण उभारावे.

२. पुरेसा पाऊस पडला नाही, तर या लावलेल्या झाडांना पाणी घालणे आवश्यक असते. त्यासाठी वृक्षारोपण / बीजारोपण करणार्‍यांनी छोटे छोटे गट बनवावेत आणि आवश्यकतेनुसार या गटांनी  आठवड्यातून एकदा, दोनदा किंवा तीनदा वृक्षारोपण / बीजारोपण केलेल्या ठिकाणी जाऊन या झाडांना / बियांना पाणी घालावे. जर पुरेसा निधी उपलब्ध असेल तर झाडे लावतांना खड्ड्यात झाडाशेजारी झाकण असलेले मातीचे मडके त्याचे तोंड जमिनीवर राहील अशा प्रकारे पुरावे, म्हणजे या मडक्यात पाणी घालून त्याचे झाकण लावून ठेवले, की ते पाणी मडक्यातून झिरपून जास्त काळासाठी झाडांना उपलब्ध होऊ शकेल. अशा प्रकारे पावसाळा संपेपर्यंत जी झाडे तग धरतील, ती पुढे जगण्याची शक्यता वाढेल.

३. यातली जी झाडे पुढच्या वर्षाच्या पावसाळ्यापर्यंत जगतील, त्यांना पावसाळा व्यवस्थित चालू झाल्यावर खत घालावे. म्हणजे त्यांची चांगली वाढ होईल. त्या परिसरात साठणारा पालापाचोळा, जीवनचक्र संपल्यावर त्याच जमिनीत गाडली जाणारी वर्षायू झाडे, त्याच जमिनीत पडणारी प्राण्यांची विष्ठा आणि मृत प्राण्यांचे अवशेष हे सगळे कुजून त्याचा ह्युमस नावाचा काळसर पोषक पदार्थ तयार होतो. आणि झाडे त्याच्यातूनच त्यांना आवश्यक असणारे पोषक घटक शोषून घेतात. त्यामुळे एकदा अशा जागेवर झाडे व्यवस्थित रूजली, की नंतर त्यांना वारंवार खत घालण्याची आवश्यकता नसते.

अशा प्रकारे वृक्षारोपण / बीजारोपण केल्यानंतर झाडांची काळजी घेतल्यास त्यातली काही झाडे निश्चित जगतील आणि पर्यावरणाचे संतुलन राखण्यासाठी त्याची मदत होईल.