आकांक्षा

झाकोळूनी आवर्त मनी व्यापले,

व्याकुळले मन क्षणी तापले,

भावनांच्या प्रपाती वाहोनीया हे,
दुःख आले मनी दाटुनी माझिया,
ओंजळीत अश्रुफुले साचोनिया,
नयनांतुनी वर्षाव पावसाचा!

दुःखास माझ्या कधी अंत नाही,

अभिशाप मज हा कधी लाभला?
क्षण जे सुखाचे फक्त स्वप्नात का?

हरपून जाई आनंदचि सारा!

मनमोकळे बोलण्यास हे कोणी,

यावे हितगुज ते करून जावे!

आस ही मनाची राहील मनी का?

येऊनी कोणी थांबवेल आवर्त?

अधिर्‍या असोशीने मी वाट पाही,

खुली करून ही मनाची कवाडे,

मनीचे गुज पुरे हे व्हावे, हीच

एक आकांक्षा मनी धरोनी आहे!

- D D

वागावे कसे?

लहानपणी पुस्तकात वाचलं होतं, "माणसाने गर्विष्ठ असू नये, इतरांशी विनम्रतेने वागावे." त्या काळात ते वाक्य वाचायला छान वाटलं होतं. तसं वागायचा मी प्रयत्नही केला. पण मला एकंदरीत आलेला अनुभव इतका विपरीत होता, की लवकरच माझ्या लक्षात आलं, की "काही ठिकाणी विनाकारण नम्रता दाखवली, की माणसं आपल्याला कमी लेखून तुच्छता दर्शवतात. खरं तर अशा व्यक्तींशी रोखठोकच वागलं पाहिजे. अतिनम्रता आपल्यालाच त्रासदायक ठरते."

व्यक्तीस्वातंत्र्यामुळे स्वभिमुखता वाढत चालली आहे, पण समाजभिमुखता कमी होत चालली आहे. प्रत्येक व्यक्ती ही समाजाचा एक घटक आहे. त्यामुळे "कोणत्याही व्यक्तीने आपलं स्वातंत्र्य जरूर उपभोगावं, पण समाजातील इतर घटकांच्या स्वातंत्र्यावर घाला घालून नव्हे," हे तत्वच लोक विसरू लागले आहेत. ते आपले अधिकार अगदी आठवणीने बजावतात, पण कर्तव्य मात्र विसरून जातात. आत्मविश्वास दाखवणे, म्हणजे उर्मटपणाने वागणे असाच काहीजणांचा समज होत चाललेला आहे.

टीनएजर्सच्या वागण्यात हे अगदी विशेषत्वाने जाणवते. अगदी छोट्या छोट्या गोष्टींमध्ये ते दिसून येते, तेव्हा खंत वाटते. माझ्या परिचयातील एक व्यक्ती बोलतांना म्हणाली, की "अमुक एक व्यक्ती तिचं काम खात्रीने करेल, कारण त्या व्यक्तीला त्या कामाबद्दल पैसे दिले जाणार आहेत. मग ती व्यक्ती काम न करायला काय झालं?" तेव्हा त्या व्यक्तीला हे समजावून सांगावे लागले, की "ते काम करणं हा काही त्या अमुक एक व्यक्तीचा व्यवसाय नाही, तिची इच्छा असेल तर ती तुम्हांला मदत करेल. पण तुम्ही काम केल्याबद्दल पैसे देणार, ह्याचा अर्थ असा नाही की तुम्ही त्या व्यक्तीला खुशाल गृहीत धरावे."

फक्त आर्थिक बाबतीतच नव्हे, तर रोजच्या दैनंदिन वागणुकीतूनही हे दिसून येते. भर गर्दीतल्या लोकल ट्रेनमध्ये खुशाल एका पायावर दुसरा पाय टाकून, हवेत तो पाय तरंगत ठेवून बसणारे टीनएजर्स महाभाग काही कमी नाहीत. गर्दीत उभ्या असलेल्या इतर लोकांना आपला पाय आणि पायातली चप्पलही लागत आहे, याची त्यांना अजिबात पर्वा नसते. त्यांच्याशी सौजन्याने बोललं, तर ते फ़क्त इकडचा पाय तिकडच्या दिशेला किंचित हलवतात, पण मग दुसर्‍या व्यक्तीला त्यांचा पाय आणि पायातली चप्पल लागत राहते. अशावेळी अशा व्यक्तींशी रोखठोकपणेच बोलावे लागते.

सध्या विविध सोशल वेबसाईट्सचे पेवच फ़ुटले आहे. या सोशल वेबसाईट्सचा जबाबदारीने वापर करण्याची मानसिकता अजून बर्‍याच टीनएजर्समध्ये निर्माण झालेली नाही. माकडाच्या हातात कोलीत मिळावे, तसं त्यांच्या हातात सोशल वेबसाईट्सचं अस्त्र मिळालं आहे आणि मनमुक्तपणे ते त्याचा वापर करत आहेत. एका सोशल वेबसाईटवर, माझे परिचित राहत असलेल्या एका मोठ्या सोसायटीची कम्युनिटी मी पाहिली. त्या कम्युनिटीत त्या सोसायटीत राहणार्‍या काही कुटुंबांची नावे दिली होती आणि प्रश्न विचारला होता, की त्या कुटुंबांपैकी कोणते कुटुंब सर्वात जास्त लो स्टॅंडर्ड, चीप, इलिटरेट, सोसायटीत राहण्याची लायकी नसलेले आहे? त्या यादीत माझ्या परिचितांचे नाव नाही हे पाहून समाधान वाटले, पण ज्यांची नावे दिली होती, त्यांची जाहीर बदनामी होते म्हणून त्यांनी कायदेशीर कारवाई केली असती, तर त्या प्रश्नकर्त्याचे काय झाले असते?

सोशल वेबसाईटवर एखाद्या व्यक्तीच्या नावाने कम्युनिटी, ग्रुप बनवणारेही टीनएजर्सही आहेत. जेव्हा ती व्यक्ती काही कोणी अभिनयपटू, खेळाडू, कलाकार, सामाजिक कार्यकर्ता, धार्मिक किंवा राजकीय क्षेत्रातील प्रसिद्ध व्यक्ती नसून, फक्त प्रभावी व्यक्तिमत्व असणारी, पण सामान्यपणे समाजात वावरणारी व्यक्ती असते, आणि त्या व्यक्तीची प्रशंसा करण्याच्या नादात ते त्या व्यक्तीच्या खाजगी जीवनावर आक्रमण करतात. कधीकधी त्या व्यक्तीबद्दल बदनामीकारक विधानंही करतात. त्या व्यक्तीच्या कुटुंबियांकडून किंवा निकटवर्तीयांकडून त्यांच्या खाजगी जीवनावर अतिक्रमण होत असल्याच्या तक्रारी आल्या, की त्या व्यक्तीवर भाष्य करण्याचा त्यांना अधिकारच आहे असे बजावत, ते त्या कुटुंबियांविरूद्धच कायदेशीर कारवाईचे शस्त्र उगारतात. पण कायदा त्या कुटुंबियांच्या बाजूने आहे, हे लक्षात आल्यावर, कायदेशीर कारवाईचा अधिकार असणार्‍यांनाच या टीन एजर्सची दया येते आणि ते त्या कुटुंबियांकडे त्या वाट चुकलेल्या टीन एजर्सची रदबदली करून ते प्रकरण मिटवण्याचा प्रयत्न करतात. अशावेळी त्यांचे पालकही मुलांना समज देण्याऐवजी, त्यांना पाठीशी घालत राहतात. स्वतःच ओढवून आणलेले हे प्रकरण मिटल्यावर ही मुले परत बेपर्वाईने वागायला सुरूवात करतात आणि त्या व्यक्तीच्या कुटुंबियांना मानसिक त्रास होईल अशाप्रकारे वागायला सुरूवात करतात.

एकंदरीतच व्यक्तीस्वातंत्र्याचे वादळी वारे वाहू लागले, एकत्रित कुटुंबव्यवस्था मोडकळीस आली, कामाच्या निमित्ताने आईवडील दोघेही घराबाहेर राहू लागले, आणि या टीनएजर्सना समाजात वागावे कसे हयाचे मार्गदर्शन करणारेच कोणी राहिले नाहीत. त्यातच व्यक्तीस्वातंत्र्यामुळे त्यांच्यात निर्माण झालेली वाढती आत्मकेंद्रीत वृत्ती यामुळे अशा टीनएजर्सची दिशाच भरकटत चालली आहे. त्यांना योग्य दिशा मिळाली तर त्यांच्यातली सळसळती उर्जा विधायक कार्यासाठी वापरली जाईल.

काही वर्षांपूर्वी मी पेपरमध्ये वाचले होते, की बदलत्या काळात लहान मुलांना मॅनर्स शिकवण्यासाठी, लंडनमध्ये स्पेशल क्लासेस चालू केले गेले. पालकांनीही त्याला भरभरून प्रतिसाद दिला. आता गरज आहे, ती भारतातही तरूण पिढीला "समाजात वागावे कसे?" याचे शिक्षण देण्याची. महाराष्ट्रातल्या शाळांमध्ये अभ्यासक्रमात मूल्यशिक्षण हा विषय शिकवला जातो, त्यात ह्या विषयाचाही समावेश केला गेला तर फारच छान होईल. पण पालकांचेही समुपदेशन करण्य़ाची आवश्यकता आहे, म्हणजे पालक चुकीच्या बाबतीत त्यांच्या मुलांना पाठीशी घालण्याऐवजी त्यांना योग्य ती समज देतील. आणि सुसंस्कृत समाजाच्या दिशेने सर्वांची वाटचाल सुरू होईल.